Duhovna opera Kine

Piše: Bratislav Bato Medojević  18. 05. 2014.

Kina je ’posebna planeta u Sunčevom sistemu’. Sasvim specifičan univerzum, nezavistan od ostatka svijeta. Oni, koji su boravili na Mjesecu, kažu da je sa njega vidljiv samo Kineski zid na Zemlji, (kao čovjekova tvorevina). Njime opasana, kao nijedna druga civilizacija, čuvala je milenijumima, svoj, visoko izgrađeni integritet od varvarskih naroda. Udaljena, na ’kraju svijeta’ Dalekog istoka, uvijek je evropljane impresionirala svojim misterioznim svojstvima. Prve trgovačke veze stvorene su za vrijeme Rimske imperije. Uvozile su se svilene i pamučne tkanine, začinsko bilje. Mnogi izumi vode porijelo od nje, poput proizvodnje papira i grafičkog otiska koji je uslovio razvoj štampe, porculana, baruta. Velika bogatstva mnogih evropskih gradova ostvarena su na toj trgovačkoj saradnji. Ali, i danas, ona je u mnogo čemu ostala nepoznanica, koja i dalje pretstavlja neiscrpan potencijal otkrića. U prošlosti, teško premostiva geografska udaljenos je skrivala njene tajne, ali danas, možemo reći da tu udaljenost drži na distanci evropski kapitalizam, koji zbog svojih suparničkih svojstava, okrenutih ekspanziji tržišta, ne trpi socijalnu ravnopravnost kakvo ima kinesko komunističko društvo, pogotovo ako ga tretira kao nenaklonjenu diktaturu, kako je pretstavljano u bliskoj prošlosti. (A ideološke suprotnosti zanemaruju suparničke kvalitete, što utiče i na obrazovni sistem.) 

I prije Marksa, Kina je imala organsku vezu sa sličnim i specifičnim poimanjima društva, ali i brojnih ideoloških različitosti. Legalista Šan Jungu, (IV vijek, pr. n. ere), smatrao je da zakoni treba da budu jedinstveni i obavezni za sve, izuzimajući vladara, kome prepušta vizionarku uloga u stvaranju naprednog društva, kao najodgovornijeg i izuzetno zaslužnog pojedinca, identičnom odrazu, mislio je,  sveopšteg kosmičkog priredka. (Ipak, njegov ideal je: ’slabljenje naroda’, kao političkog bića, i ’pobjeda nad narodom’.) Ni komunistička vlast u Kini nije prva koja je promijenila oblike svoje tradicije. Mo – Dio, i Mo – Cia, su prvi mislioci koji su raskidali drevnu tradiciju (moizam, 470 – 400. pr. n. ere). Ukazivali su na princip sveopšte ljubavi (đein ai). Vjerovatno otuda da se pojam razuma i svijesti, u Kini, označava sa riječju ’srce’(sin), (razumijevanje ’srcem’), koje kod nas simbolizuje emocije. Korist, kao potsticaj za ljubav, za moiste, je značila da je priroda čovjeka loša, ali da u idealnoj državi sve treba da bude potčinjeno koristi. Upravo ta obostrana korist, danas, Istok i Zapad najviše spaja, iako nam izgledaju, po opštoj istoriji kakvu poznajemo, kao da su zasebne cjeline, sasvim različitog istorijskog i kulturološkog porijekla.

Mada izolovana od drugih naroda, gotovo u isto vrijeme, kinezi su imali filozofske i naučne  pandame, u svim oblastima, sa početcima Zapadne kulture i misli, od kojih neke imaju sličnosti sa antičkim misliocima, periodom likejske peripatetičke epohe, od kada datira evropsko poimanje supstancije (individualnog, kao ontički primarnog), kao i promišljanja o pravno i politički idealnom uređenu društva. Rana primjena kosmoloških shvatanja dovodi ih u vezu i sa univerzalnim vrijednostima estetske analize. Tako su se i kineski mislioci – sofisti (u ulogama: ši – naučnika, ke ćing – gostujućeg savjetnika, jou ši – putujućeg učenjaka), bavili logičkim, kritičkim, pojavama i ukazivali na ’prevazilaženje svakodnevnice’ (čau šu). Kao u drevnoj Grčoj, učili su da: ’Svako znanje je moralno i neodvojivo od saznanja i oslanja se na prirodu’. Upravo, to veliko oslanjanje na prirodu, kojoj su kulturološki ostali vjerni, čini Kinu i danas odvojenu od zapadne civilizacije, čiju je različitost antropolog Suzuki slikovito opisao, rekavši da zapadnjak bere cvijet da bi se divio njegovom lešu, dok ga istočnjak svakodnevno pośećuje u njegovom prirodnom ambijentu, da bi se iznova divio njegovoj ljepoti i sadržaju, jer, pored divljenja i interesovanja, on time iskazuje svoje poštovanje prema prirodi, koje je zapadnjak izgubio. Dakle, jaka egoistična svojstva udaljila su evropljane od prirode, kojoj se Kina vjekovima trudila da se što više približi, time usmjeravajući svoj duh ka razumijevanju prirodnih svojstva postojanja, kao univerzalnim vrijednostima koje treba slijediti. ’Kniga preobražaja’ o tome najbolje govori. Tako da su sela dugo održavala primat u stvaranju društva, što je uslovljavalo njinu stalnu organizovanost, kulturološki i privredni razvoj koji je ljudski rad uskladio sa zakonima prirode, što je stvaralo jak sociološi potsticaj velike radne aktivnosti, ośećaj kolektiviteta i pripadnosti.

Za razliku od umjetnosti, filozofske misli kineske duhovne prošlosti su bile bez ikakvog uticaja na Evropu, što je, takođe, razlog za njeno nedovoljno razumijevanje i izučavanje, pa se može reći da je najdublji prodor u kinesku duhovnost uradio psihoanalitičar K.G. Jung, koji je psihološku prednost u budućnosti prepuštao Dalekom istoku. (A, to je dovoljan razlog za veće izučavanje.) K.G. Jung je bio fasciniran naprednim znanjima Istoka na polju istraživanja fenomena psihe, dajući nauci najkompletniju sliku o njoj. Ji Đing (Knjigu preobražaja) je izučavao cijelog života i jedan dio saznanja oslanja se na nju, a jednom izdanju „Tibetanske knjige mrtvih“ (Bardo Thődol) napisao je i važan ’psihološki komentar’ u kome, između ostalog, kaže: ,Ako istina uvijek mora da bude razočaranje, onda se čovjek ośeća nagnanim da dopusti bar toliko stvarnosti viziji života u Bordo-u.’

Ipak, najviše nam je poznato učenje materijalističkog filozofa Konfučija (Kung – Fu – cija, 551 – 479. g. pr. n ere), poznatog i po učenju čovječnosti (žen), zbog koje čovjek treba sebe da traži u normalnom djelovanju, i prevazilaženju sebe (ke đi). Prije evropljana, u njegovoj filozofskoj školi je utvrđeno da su ’ljudi bića sa voljom’ (dži), koju u psihologiji tek Adler razrađuje. A sledbenik njegovog učenja Sjun – Ci (313-238) je otkrio da je čovjek po prirodi zao, a da dobrotu stvara sam. Govorio je poput stoika: „Pobjeda nad sobom je njegovanje morala“. Ali, ono što pretstavlja najveći spomenik kulture stare Kine je daoizam (taoizam). U njemu se možda krije i milenijumska samouvjerenost kineskog duha, jer, po mišljenju poznavalaca ’pretstavlja filozofsko razmišljanje o samim granicama kulture’. Osnivač ovog učenja, literarno iskazanog kao vrhunac drevne kineske kulture, koje se vremenom pretakalo u religiju, je Lao – Ci (’staro dijete’). Postoji i jedno njegovo proročko priznanje da će se obični ljudi ismijavati nad riječima istine, što u raznim oblicima, postoji razvijeno u današnjem informativnom društvu.  Daoizam dopunjuje njegov učenik Džuang – Ci (Čuan Ce, III v.pr.n.ere). A koliko danas zvuči ’konzervativno’, dovoljno je reći da je  imao i satirične nastupe. Poput Ničeovog „Zaratustre“, govori je: ’Moralizatorskim bukvicama se bave naučničke neznalice koje, svodeći stvari na pojmove, ne primjećuju da postaju nijeme apologete nasilja nad životom, ali, kako kažu poznavaoci njegove filozofije: ‘njegovi govi se ne trebaju tumačiti kao nihilistička negacija postojeće civilizovanosti’. 

Ipak, kao tvorci filozofske misli, oni su razvili učenje o realnosti, kao univerzalnoj granici svih formi,  ’stalnom odsustvu prisustva’, i praznini (sju) kao Haosu, odnosno, uslovu neiscrpne raznolikosti bića. U ideji Pravednog Puta (Dao – put), taj složeni princip praznine ne anticipira samo u manifestovanju, već čini i pojavu ’Velikog Jedinstva’- Dada, neodvojivog od složene cjelokupnosti bića.  Daoisti tu ne završavaju, već uče na radu proisteklom iz vlastitog životnog iskustva, koje pretstavlja ’śeme’, odnosno, simbol oblika ljudske prakse. A to je naročito bitno i za evrocentričnu savremenu estetsku misao, koja je, zbog nepoznavanja, do sad bila nijema na ovakve ontološke pojave koje sežu duboko u prošlost, a koje se kao važna morfološka građa, tiču i aktuelnih tema u modernoj umjetnosti. (Takva razmišljanja prave zanimljivu vezu i sa Kantovim teorijama, ali i metafizičkim tumačenjima savremenih estetičara.) Ali, shodno tome nedovoljno je ispitan i veliki uticaj Dalekog istoka na evropsku umjetnost.

Pored primijenjenih umjetnosti koje su se iskazivale na vazama, svili i porculanu, i kineske grafike su rano pristizale u Evropu. Štampanje sa drvenih ploča je Evropa preuzela od kineza još u srednjem vijeku, kada se pejzaž, kao samostalan motiv, nije cijenio prije A. Lorenćetija. Kasnije, dok se druge zemlje orjentišu na profit sa začinskim biljkama, čajem i opijumom, sredinom devetnaestog vijeka, uspostavljanjem čvrstih trgovačkih veza, u Pariz stižu slike na svili, pamuku i papiru sa Dalekog istoka. Moderna umjetnost mnogo toga duguje tome. Kineska umjetnost je najviše uticala na razvoj impresionizma, art nouveau i simbolizma. Inače u Evropi je tek konceptuala dala primat simbolu, dok su kinezi oduvijek stvarnost svodili na znak, što čini suštinu simbolizma.

Zbog, svega toga, izložba koju je priredila Kineska ambasada podgoričkoj publici, recentnih slikarskih ostvarenja inspirisanih kineskom operom, dobija više na značaju. Izložba, pod nazivom Plaj Ink - Ink Plaj, je otvorena u Modernoj galeriji i trajaće od 16. maja, do 6. juna. I kako to dolikuje ovoj ustanovi, po ustaljenoj praksi kustosa: Petrice Duletić, priređena je na najvišem nivou. Izložbu prati obiman katalog u dvojezičnom izdanju: engleskom i kineskom jeziku, što se može smatrati propustom kineskih organizatora, jer je široj publici, zbog nepoznavanja jezika,  onemogućeno bliže tumačenje ove značajne izložbe.

Izložbu čini stotinak slikarskih ostvarenja, u najvećem obimu, rađenih crtanim i laviranim tušem na papiru, po kojima se Kinezi svrstavaju u nenadmašne majstore u umjetnosti, ali tu su i grafike, akvareli i gvaševi po kojima se lako prepoznaje kineski uticaj na Evropu. Zapravo, mnogi  umjetnički pravci evropske moderne umjetnosti se mogu jasno prepoznati u ovim ostvarenjima: impresionizam, fovizam, apstrakta umjetnost, ali i kubizma koji se veže za ’primitivnu’ umjetnost, (čiju sam jednu reprodukciju slike ’Figures of Chinese Opera’ - Lin Fengmiana, kao specifičan realitet, priredio uz ovaj tekst). Neka izložena djela sa svijetlim ravnomjernim površinama nanesene boje i blagih linija, neodoljivo potśećaju na Matisa. Poznato je da je slikarstvo Dalekog istoka uticalo na brojne moderniste: Moneta, Van Goga, Lotreka.

Ova izložba, je u motivima određena. To su scenski nastupi kakve su u Evropi prikazivali Dega i Lotrek. Iako scenski oni izvanredno oslikavaju psihologuju samog trenutka jednog događaja na jedinstveno lak i promišljen način, u kome se jasno ocrtava tradicionalna autentičnost kineske likovnosti. Psihologija ličnosti je jasno iskazana, ali i pojačana tjelesnim pokretima – gesta, tako da tijela govore bolje od riječi. Kao da potvrđuju Džuang –Ciove riječi da: ’Ko spoznaje smisao zaboravlja na riječi.’

Ono što se na ovoj izložbi, od naracije do apstraknosti, može zapaziti je izuzetno poznavanje performansi slikarskih materijala kojima se svaki autor ponaosob služi, pa su tonski, ili linijski manervi četke i pera viši i slikarski određeniji od očekivanog gesta. Ako se tome doda tonska usaglašenost, bilo da se radi o svijetlim ravnomjernostima boje u nekom linearnom prostoru ili monohromiji isprepletanoj difuznim tonalitetima Ding Lirena, onda se kompleksnost jednostavnosti pretvara u virtuoznost. Lucidnos umjetnika je bez ikakvih opterećenja i usiljenosti pred doživljajem koji narativno iskazuje Cheng Shifa ili Zhang Guiminga. Ona djela koja iskazuju čvršći odnos sa tradicionalizmom su više dosledna detaljima neke prikazane radnje, kao u djelima Culping Mountaina; dok u djelima Hua Biliana nailazimo i detaljan prikaz cijele scene u kojoj se scenska radnja odvija. Njinu suprotnost nalazimo kod Han Yua, koji isključuje prostor, bazirajući se samo na geste figura koje odišu poznatom nam Šagalovom naivom, koja prelazi u minimalizam sličan onom kod našeg Lainovića.

Obično se iz motiva likovne umjetnosti Kine forsiraju poetske vizije prirode i ilustracije basni i priča. Ova izložba pokazuje nešto drugo, a za nju je vezana i jedna neobična bitnost, kakva se rijetko može sresti na jednom mjestu po evropskim muzejima, a to je kompleksnost portreta kojom raspolažu tradicionalni kineski umjetnici, poput Shen Hua, Nie Ganyina i Han Yua, koji su potpuno nezavisni i različiti u pristupi jedan od drugog. Nekoliko izloženih portreta Zhu Zhengenga, rađena su u gvašu. Izražavaju simbiozu vizura apstraktnosti i kubizma u nadrealnoj osnovi, dok, neki Zhou Jingxina, rađeni laviranim tušem,  izražajnom realizmu u potpuno apstraktoj kompoziciji. Na njima se može sagledati i izvanredna dubina poznavanja prirode samog papira, koji kao da govori i izvan onog što po svojoj prirodi određenja može, pa su se gesti umjetnika pretočili u apstrakno, reljefno oblikovanje formi.  

Ono što je glavna karakteristika svih izloženih umjetničkih djela su stvaralačka intuitivnost autora, koji su svijesni da intuicija ima laku prohodnost kroz sve čovjekove sfere duhovnosti. Promišljeno tražeći odraz prouzrokovane stvarnosti u sebi, stvaraju njen iskaz u impulsivnom izrazu gesta, sigurnog i čistog, u nekoj prirodnoj težnji da se ostvari u simbolici kojom je pokrenut. Samo dobro upućeni su u stanju da svedu realnost na simbol ili promišljen gest koji nosi sa sobom neusiljen karakter bitnosti.

Neki je poznavalac kineske duhovnosti rekao da je: ‘Polazna intuicija kineske misli – proživljavanje apsolutne punoće i samodovoljnosti života – neodvojiva od bezgranične, uvijek „prazne“ sredine svakog postojanja.’

U složenoj tradicionalnoj kineskoj misli realnost je veza:  aktivnog bića, kao punoće sadržaja svih unutrašnjih formi i vizija, i ’pasivnog’, prirodno čistog objekta tijela, (tijela kao supstancije). Po K. G. Jungu, to bi objašnjavalo vezu dvije krajnosti psihe: instikta i arhetipa. Kvalitet te veza prouzrokuje doživljaj koji ga zbunjuje ili objašnjava. Pa se može reći da neizbježne tajne realnosti upućuju na unutrašnje proživljavanje i intuitivnu spoznaju, ali da taj kvalitet zavisi od dubine tog proživljavanja, što je blisko savremenom evropskom psihoanalitičkom mišljenju.

Bodler je rekao da ’čovjek korača kroz šumu simbola’, a simbole jin-jana možemo susresti na svakom koraku, mada su rijetki oni koji ih pravilno mogu razumjeti i objasniti, kao što, sve češće nazivamo likovnim umjenicima i one koji ne pośeduju nikakav talenat za to. Ali, svakog pismenog kineza možemo nazvati likovnim umjetnikom, jer složeno kinesko pismo, sastavljeno hiljadama ideograma, kojim se služi, možemo sa sigurnošću reći da je poseban likovni pravac u likovnoj umjetnosti.

18. 05. 2014.