Piše: Bratislav Bato Medojević 12. 09. 2013.
U Modernoj galeriji, 6. septembra, 2013. otvorena je
samostalna izložba Todora Stevanovića, akademika SANU, pod nazivom “Ja sam ti”.
Izložbu je otvorila Olga Perović, akademik CANU. Todor je rođen 1937., a redovni
član Akademije postao je 2012. godine. Izložbu je pratio video zapis i dobro
opremljen katalog koji na stotinak stranica dodatno objašnjava sadržaj izložbe.
Ipak, usled finansijskih problema Srpske akademije nauka, nije dopremila
najbolja slikarska ostvarenja Todora Stevanovića, već improvozaciju nekih
ilustracija iz knjiga koje je objavio - na štetu organizatora i autora izložbe,
što ukazuje na bahatost ovako visoke državne ustanove. Svečano otvaranje izložbe
propratila su samo dva-tri građanina i tridesetak akademika.
Još na početku dvadesetog vijeka neki ugledni
psihoanalitičari rekli su da moderno doba karakterišu ljudi: “ludi, naduvani, prizemni i
ateistični”. Današnje mentalno stanje “potrošačkog društva” na to može dodati
samo tačku. Tako je i u “modernoj umjetnosti” koja postaje kao kakav unutar-partijski
talas uticajnih klanova izvan svake kritičnosti i realnog estetskog prosuđivanja,
ali, ipak presudan za njena dalja kretanja.
U dvadesetom vijeku, koji se po mnogo čemu može smatrati
revolucionarnim, razvijali su se mnogi umjetnički pravci koji su pored
vrijednosti koju su sa sobom nosili, imali i tu misiju da umjetnost približe
realnostima života, kao što su se iz te realnosti stvarane nove slobode izraza.
Umjetnost se sve više tumačila kao igra u kojoj su se i slikari počeli ośećati
hendikepirano i skučeno, samo sa bojama, pa su sve učestalije posezali za
drugim medijalnim sredstvima, otstupajući od likovnosti i zalazeći u
spekulativna polja - izopačenih sloboda negativne
energije, koja su rađanjem anti-umjetnosti, prividno, abolirali i stvarne
umjetničke slobode i vrijednosti, pa su se u izvitoperenom stanju, na istom
mjestu znali naći: logos, epos i mitos, po svom sadržaju savim različiti oblici
izražavanja. Tako je umjetnost postala sve više igra a sve manje umjetnost. Nekima
je ta igra bila potsticaj za afirmaciju banalnosi,
glupavosti i pomodarstva, uz svesrdnu pomoć kvazimodo teoretičara; a od onih
koji žive sa manama ne može se očekivati da ih mogu naći kod drugih. I kao što
se za modernizam može reći da je u svom izrazu sprovodio šok nad čulima (najčešće poučen saznanjima Viktora Šklovskog
i ruskog formalizma) koga su izazivale brojne i svakovrsne informacije i
dezinformacije, koje su stvarale put senzacijalizmu a koji je čovjeka sve više udaljavao
od duhovnosti a svodio na nagonsko biće, upućeno na nove “razvojne” puteve propagandi
i dijalektičkog teoretisanja izvan svake likovnosti; tako je posmoderna
uključivala sve veću i vulgarniju ironiju koja je, preobraćena, nalazila svrhu i za političke ciljeve centara
moći. U širokom spektru različitosti, i sloboda koje je nosilo novo vrijeme,
rasle su i želje za profanošću, dostupnu svakom, tako i bizarnošću kao putu za
samoostvarenje u umjetnosti, što je izazvalo pojavu mnogih “umjetničkih pravaca”
i tendencija sumnjive vrijednosti koji su i u vrijeme svog nastanka osporavani
i prepuštani zaboravu kao prolazno ludilo. Mnogi, čekajući pogodnije mjesto i
vrijeme, ili zbog pseudomnezije, vraćaju
se nekom novom početku, kao novoj šansi, koju im pružaju i politički ciljevi na
polju sveopšte dekadencije likovne umjetnosti i pada kriterija, na šta ukazuju
mnogi teoretičari u svijetu. „Mnogo šta je izlišno, a ponešto ne vrijedi ni
toliko,“ – govorio je i Seneka u svoje
vrijeme, ali uzalud. Tako je i ova Todorova izložba “Ja sam ti”, kao konkretizam
(westeasta), koji je u nekadašnjoj Jugoslaviji, sedamdesetih (kod nas ga je zastupao
Pelješ), bio osporavan od vodećih likovnih kritičara i istoričara, poput Lazara
Trifunovića, da bi se u haosu društvene zbilje, na istom prostoru, opet pojavio
posle devedesetih.
Ovu izložbu čine bez poredka, konfuzno izlijepljeni kolaži
sa mnogo istovjetno ispisanih riječi na nekoliko svetskih jezika, uz simbolično
predstavljenoj ponekoj vinjeti - šturo iscrtanoj tušem. Likovnost je zanemarena
i krajnje banalna. Zapravo, u otsustvu kompleksa likovnosti autor izvodi brutalne,
nominalističke spekulacije koje uopštava u propratnom katalogu izložbe.
Angažujući odštampane riječi, kao ne-likovna sredstva, mehanicistički ispisanih
pseudo poruka i formula u duhu konceptualizma, on u katalogu izložbe vrši dogmatizovanu propagandu, zavaravanjem
prastarim oblicima transcedenta, i ličnih fikcija („o sveukupnom smislu
postojanja”), koje, u rogobatnoj korelciji, prividno imaju tendenciju da
artikulišu sa postulatima nekih egzaktnih nauka čije pretstavnike citira. (Na
početku kataloga citira uvažene naučnike: Ruđera Boškovića, Teslu, ali, i
polemiše sa Ajnštajnom, bez uvažavanja, ko je veći i bolji naučnik i
pronalazač, iako mu fizika nije domen. Ipak, zaboravlja da svijet ne snosi krivicu
što Ajštajn nije bio Srbin, niti što Tesla nije bio srpski stipendista iako se uredno
prijavio na konkurs njenoj Akademiji nauka.) Ipak, u svom cjelokupnom opusu one
dubinski ne prave prirodnu komunikaciju unutar djela. Prosto – nije moguće spojiti dogmu i nauku, jer
su u nesavladivoj, mentalnoj koliziji: onog što fragmentalno koristi kao logične naučne
činjenice i filozofska iskustva drugih, sa ličnim, proizvoljno i usiljeno spekulativnim
formulama i pseudomenonima, koje na svom senzacijonalističkom vrhuncu
pretpostavljaju: „Ja - kao činjenicu” i “Boga - kao gledište”, što ovoj
izložbi, značajno određuje utopistički značaj i pravac; koji pravi i demant sopstvenog “gledišta”,
dok je „činjenica – Ja” ostala da leluja u izlišnosti “poetične” teorije, pod
velom tajne (da li je ime na koje se
čeljade odaziva ili što drugo), jer, suprotno od Todora, “ja” je u psihologiji definisano,
i podrazumijeva svjesnost, odnosno ‘gledište’, koje autor pripisuje samo Bogu,
pa je i prastaro (2 milenijuma prije psihoanalize), Senekino gledište određenije: „Ono mjesto koje u svijetu ima
Bog, to mjesto u čovjeku zauzima duša,“ odnosno, „ja“ – u savremenoj psihologiji.
Osim što pokazuje neznanje, stiče se dojam da autor koristi poetičnost da lakše
izvrće naučne činjenice i tuđa znanja kao svoja. Tim potiskivanjem, afirmiše i potstiče važnost svojih pseudonaučnih, algebarskih
formula, poput: (“Todorove himne”,) “ET =3 Ja⁵“, što objašnjava: „ENERGETSKI
TOČAK JEDNAKO TRI JA PET DIMENZIJA“. (Čime je, i bez egzaktnih dokaza, zasigurno,
prevazišao samog sebe, a da o Ajnštajnu i ne govorimo.) Unatoč Kantu, koji je
davno objasnio da nije moguće trascedentnu, prediskustvenu (intiuitivnu) logiku
mišljenja, izraziti algebarskim formulama jer je suprotna opštoj logici koja je
činjenično (realno) dokaziva; ali, i Jaspersa, koji se, za razliku od Todora, zalagao
za posebnu “nauku o biću”, protivrječio je i ustaljenim obrascima Pitagore egzaktno
dokazujući da: “Nema matematičkog svijeta, fiksiranog i opšteg smisla
stvarnosti,” posebno u domenu psihe, što
mu ni kvantni fizičari ne mogu sporeći, jer se zna da je ‘matematika’ samo dio jednog svijeta stvarnosti čiji se smisao
ne može iskazati formulama i dimenzijama. A, da smo na nekom višem stupnju
kulture u kojoj postoji “nauka o biću” mnogih bezskrupuloznih spekulacija u
savremenoj “umjetnosti” ne bi bilo.
Ne uviđajući mentalne razlike, Todor se, u svom literarnom
eseju, na spekulativan način poigrava sa transcadentom (koga, u kantovskom smislu,
ne koristi za istraživanje intuitivnog, prediskustvenog potencijala u okviru
likovnog stvaralaštva već teorijski potencira u dogmatske svrhe), pa se može
reći da naturalizovanu misao primitivnih društava pokušava civilizovati, kao da
se na opanke mogu nazuti štikle. Možda i mogu, ali se ne može daleko odmaći
zbog otežanog hoda. To se pokazalo u starom i srednjem vijeku kod alhemičara,
za čije brojne formule i recepture K.G.
Jung kaže da su gotovo u potpunosti netačne, a sve ostalo, od tih „čarobnjaka“,
mu je dobro poslužilo da bolje istraži podsvijest. Dakle, koncept ove Todorove izložbe je kontradiktoran,
jer ne vodi nikakvom smislu, ali nas može navesti da istražujemo što drugo.
Umjesto da ponudi estetiku on nas uvlači u teoriju, fraze i nebulozne formule
sa kojima ni autor nije načisto, a kamoli istina. Zamlaćivanje i samozamlaćivanje,
koje nema nikakve veze ni sa sociološkom estetikom primitivne umjetnosti,
odakle „divlja misao“ vodi porijeklo.
Očigledno, da se autor nije iskazao na likovan i estetski način
na ovoj izložbi, ali je svoje zamisli preusmjerio na katalog kao propagandni
materijal, đe „bodlerovski“, poetično u
gradacijama nastavlja, i poistovjećuje/identifikuje, odnosno, kao pri nekoj autohpnozi
- u transu, tendeciozno kaže: „JA sam TI: travka, oblutak, kap okeana, zrno peska,
grumen zemlje., čovek (slik(a)r)., GALAKSIJA (Zvezdano jato)., VASELJENA
(Galaktičko jato); Ja sam oko; Ja sam kap okeana, kornjača žaba, kreč,
insekt...“ Autor na jednom mjestu postaje racionalan i kaže: „celina se ne može
zamisliti bez svih delova“, ali ipak, njegovu egzistencijalnu personu to ne
obeshrabruje, već i dalje u svom lavirintu traumatično nabraja naturalije, zamišlja,
stavlja jednakosti i izvodi formule, kao da cjelokupna stvarnost ne prevazilazi
jedan prirodnjački muzej, profesionalnsti koje su zbog obimne građe odavno
specijalizovane, ili našu svijest; i kao da se svrha ljudske psihe može pretstaviti
nagađanjima, samo, sa nekim fizičkim kvantitetom svijeta i transcedentnim
odnosom sa njim, kakav su primjenjivala primitivna društva ograničenog
intelekta, svijesti o sebi i svijetu, a što je savremenim, mislećim ljudima
poznato otkad imaju Boga, odnosno, od traženja i nalaženja smisla života i
duhovnosti. Jaspers bi na to rekao: „Stvarnost kao cjelina nije zbir objekata,
a znanje o objektima nije jedini oblik mišljenja i saznanja stvarnosti.
Postojanje i svijet nijesu stvarnost u cjelini.“ Pošto se prije filozofije
Jaspers bavio psihijatrijom, treba istaći i to, da prekomjerno, dogmatično poistovjećivanje/identifikacija,
sa nečim, najčešće vodi iracionalnoj uobrazilji, sumanutosti (opsjednutosti-
kako bi se reklo u srednjem vijeku), nekom donkihotskom duševnom oboljenju; homo-
dublexu, ili neku pripremu za jaču dozu (što, nadam se da autoru nije bila
želja, koja bi dodatno kontaminirala ovaj duhovni prostor).
Todor nas, posredno, ovom izložbom upućuje i na važnost savremene
nauke, zbog čega njegova teorijska poimanja, i orjentacije, treba u istom smjeru
i objasniti, jer je izlišno govoriti o likovnosti koje nema. Sve nedaće proizilaze iz korijena samog naziva izložbe,
koji zaslužuje posebnu pažnju i objašnjenje. U njemu je autor bezuslovno definisano svoju dogmu
koja ukazuje na smisao izložbe. Naizgled, romantični naziv „Ja sam ti“, poput narodski
izgovorenog sentimenta „ ja, ti i gora zelena“, djeluje zavaravajuće primamljivo,
sa premisom zbližavanja i ljubavi pod okriljem „znanosti fizike=psihologije“,
kako se „trebalo“ zaključiti s početka kataloga. A svaki meditacijski ośećaj
slobode i harmonije sa prirodom, ako nije lažan, stvara dobro raspoloženje što je
koristno za um i organizam. I, umjesto da prenese dobro raspoloženje na
svoja djela i time oplemeni druge on nas uvaljuje u teorijsku dogmu. Umjesto da
slika – „naučno“ popuje. I smisao naziva izložbe je paradoksalan, provokativan i problematičan,
upravo sa naučnog stanovišta. (Ali, ni laiku se nije teško zapitati u kom se
međusobnom odnosu nalaze, odnosno, u kojoj se odrednici nalazi Bog: u „ja“, ili
„ti“. Ili je potpuno svejedno kad je oboje u „ONO“.) Prva asocijacija koju sam imao na ovaj naziv,
koji pretstavlja identifikaciju, bila je igra iz djetinjstva „ja sam ti, a ti
si ja“, u kojoj smo zamjenjivali uloge i imitirali jedni druge (što već u tom
dobu pretstavlja i vid laskanja). Takva identifikacija ima infantilno porijeklo,
jer su đeca prije stvaranja svoga ega/svijesti potpuno identifikovana sa
majkom. Ta infantilnost ima i svoje dublje, istorijsko porijeklo, što znači da
Todorova dogma nije ništa novo. Ona je
„divlja misao“ poistovjećivanja koja je mentalno najbliža drevnim
primitivnim društvima, a koje su najbolje objasnili strukturalni, sociološki antropolozi;
Levi-Stros je i afirmisao. Antropolozi su transcedentnost: „ja sam ti“, iz
daleke prošlosti, vezivali za simpatičku magiju praistorijskih religijskih
obreda, odakle vode porijeklo i karnevali, u kojima se danas, radi zabave,
ljudi prerušavaju u obožavane likove, a koji nam danas, (sa većim nivoom
svijesti), u ortodoksnom izdanju, izgledaju zastrašujuće , jer su se nekad takve
ceremonijme izvodile sa pravim kožama skinutih sa lica žrtvovanih ljudi, kako objašnjava
i opisuje Frezer. (U „divljoj misaonosti“, ljudožderi iz indonezijskog
arhipelaga, prikazani u čuvenom dokumentarnom filmu „Krici savane“, postajali
su „ti“ kad nekog smažu, jer su vjerovali da će tako primiti sve njegove dobre
sposobnosti.) Na javnoj sceni, danas, takvo dogmatsko, bezuslovno, mentalno
stanje ne postoji, ali se, prekomponovano, održalo u inicijacijama nekih
religioznih i mističnih obreda, ili, fragmentalno, kao zastarjeli psihološki
obrazac, poput nekoliko stihova u brahmanizmu iz vedskog perioda. Fetišizam i
amblematizam su dio te priče. Dakako, sve je to drugačije uslovljeno, kao
svjesna namjera, u psihi savremenog čovjeka,
jer su psihički prostor takvih svojstava zauzela šira i kvalitetnija saznanja
svijesti, a u nauci su potpuno isključena. U psihologiji i psihijatriji takva
mentalna stanja imaju tumačenja: identifikacije
i infantilnosti. Iskazana potreba da se bude neko drugi („ja sam ti“) pretsavlja
personu, koja često zna da prati duševna oboljenja ako je u sukobu sa realnošću.
Šta bi trebalo da nam kaže psihologija koja objašnjava
pojmove „ja“ i „ti“, koje su u psihologiji kao termin utvrdili Frojd i Jung? „Ja“
nikad ne može biti „ti“, jer bi se tada izgubio smisao njegovog postojana. Sve
bi se izmiješalo i postalo sivo i nedefinisano. Arhetipovi su konstante, koji
su više ili manje izraženi unutar psihe koja je u sinhronicitetu (po Jungu) sa
vanjskim svijetom; kao što sa njim imaju veze, na sasvim drugačije načine:
svijest, čula, biološki čovjekov sastav... Ali, postoji i pitanje da li „ja“ (ego-svjesnost)
čini sveukupnust nekog objekta. U filozofskom značenju Jaspers je tu
kategoričan: „Ukoliko sam objekt, ja ne znam šta sam u sebi“. Ovu filozofsku
tvrdnju mogu potvrditi i psihoanalitičari, a bihejvioristički inženjering
sociologa i zloupotrijebiti, kao i brojni modernisti u „umjetnosti“. I zbog
toga je psihološki termin: „ja sam ti“
suprotan individualizmu koga stvara ego (ličnost/svjesnost). U psihološkom
značenju on znači bezličnost, koju kod
ličnosti predstavlja persona (kao arhetip psihe u jungovskom značenju), kojoj
je svojstveno oponašanje, kao česta pojava u društvenim odnosima. Čovjekova
persona se saživi sa obučenom uniformom i počinje da oponaša vojnika. Identifikacija
u psihologiji znači i poistvjećenje sa nekim predmetom obožavanja. (Kad se
pokvari voljeni automobil i vlasnik može da oboli i poprimi neke simptome
bolesti ili obezvolji.) Kao pojam, personu je u psihologiji prvi uveo Jung, povodeći se maskama/personama koje su
koristili glumci u rimskom pozorištu, a ima i svoju suprotnost – śenku, koja
joj može preuzeti ulugu u svjesnosti ega. Nju nameću zakonitosti života u društvu, vanjski
svijet oponašanja i dokazivanja. Čovjek postaje i oficijalna „ovca“, zahvaljujući njoj. Ona je suprotnost individualizmu,
odnosno, dijametralno suprotna stvaralaštvu. Tu borbu individualnosti i persone
unutar ličnosti je umjetnički dobro opisao Ljubomir Simović u jednom dramskom
djelu, kroz lik Hasanaginice. (Njegovo ime se u katalogu pojavljuje u svojstvu
recezenta ali je recenzija izostavljena.)
Autor u katalogu se poigrava sa arhetipovima psihe (ja i ti)
i često pominje ego-svijest, odnosno „ja“. Od njegovog objašnjenja u psihologiji potpuno otstupa,
jer kaže: „JA-subjekt (ego čovjek) (JA); JA-objekt (ego-Priroda) (TI);
JA-diskretum/kontinuum (ONO), tako da se može reći da je sve u jednoj
kategoriji spekulativno partikularne prirode, sa nekim „ja“, koji je čas ovako,
čas onako, iako ga autor deklariše kao činjenicu, koja funkcioniše na istom transcedentnom principu. (U
psihologiji, ni indirektno „ono“ ne postoji kao arhetip.) Ego, kod čovjeka,
psihologija tumači kao arhetip koji posjeduje svjesnost (koju na vrlo niskom nivou imaju i životinje),
u nepreglednom okeanu psihe („od materije do duha“) i jastva, tako da se,
uslovno rečeno, ego u svom jastvu može tumačiti
kao svijest, i subjekt, i objekt, i diskretum/kontinuum (kako kosmološki
kaže autor JA-TI-ONO), ali postoji samo kao jedan od arhetipa, posebno iz
razloga što svijest na najvišim nivoima gubi obilježja „primitivnog“ ega, o
čemu najbolje govore Jungova istraživanja. Ustvari, ego (ja) nije pravi centar
psihe, već samo svijesti, a jastvo, kao najmanje ličan arhetip, je
transcedentni centar psihe i cjelovitosti bića. U jastvu su udruženi i subjekt
i objekt i ego i sve drugo u zajedničkom polju strukture i energije. Zakonitosti
i priroda psihe su kod svih ljudi iste, i po tome čine jedinstvo, ali, upravo
po egu uočljive su među ljudima najveće različitosti. On je glavni, ali ne i
jedini uslov koji stvara posebnosti individualizma u realnom svijetu, kao što
se kaže „različiti su putevi gospodnji“. Mada utiče na stvaranje i nekih podsvjesnih
kompleksa, svaki ego u psihi doseže dotle dokle dopire svijest o sebi. On je centar
svog sistema koji je razvio po svojoj slobodnoj volji i uslovima kolektiviteta („dobra
i zla“), ali je uslovljen i reakcijom ostalih dijelova psihe (lične podsvijesi,
kolektivne podsvijesti, jastvom, anima-animusom, emocijama, kompleksima obje
podsvijesti, personom, śenkom, somatskoj prirodi, fiizičkim i hemijskim
procesima...). Zato je jedinstven i neponovljiv.
Sve u svemu - možda nije trebalo dublje zalaziti u analizu
ove izložbe i kataloga (koji nije ni književnost, niti filozofija, a ponajmanje
nauka kako se pokušava predstaviti), jer autor, još na samom početku logički
protivrječi svojoj „psihološkoj istini“ , (odnosno, izvedenoj dogmi koja je naznačena
i u nazivu izložbe), citirajući hipotezu fizičara R. Boškovića, (da bi
replicirao Ajnštajnovoj teoriji relativnosti kao pokradenom izumu, a ne da iz
toga izvuče pouku za svoj rad): „Nikakva tačka materije nikada ne zauzima ni
tačku položaja koju tada zauzima neka druga tačka materije ni onu koju je bilo
ona sama, bilo neka druga tačke materije ikada zauzimala.“ (Kao kod arhetipova
u psihi.) Ali, ne zna da je to isto Herodotov učenik Kratil davno rekao: „U
istu se vodu ne može ući dva puta,“ što
upšte nije temelj teorije relativnosti (koliko je moja malenkost iz literature
upoznata, pa bih prije rekao da je autor Boškovića zamijenio sa velikanom
atomske fizike P. Savićem čije cijepanje atoma nije zvanično priznato kao prvo).
Ali, kod R. Boškovića, koji je koristio Euklidovu geometriju, a u čijem djelu:
„Teorija prirodne filozofije“ (koje sam sa zadovoljstvom čitao u svoje vrijeme),
mogao je naći i to: „Osnovni su elementi nedjeljivi, neprotežni i ne dodiruju
se“, odnosno: „Mi ne možemo apsolutno spoznati niti lokalne načine postojanja,
kao što ne možemo apsolutno spoznati ni udaljenosti i veličine.“ Ali, bez
obzira na sve, zadro je Todor Stevanović multimedijalno popovanje svuđe đe ne
treba a likovnosti se nije doticao – u duhu westeasta.
Koliko je koherentnost važna u stvaralaštvu moglo se nekada
u Beogradu naučiti i od profesora Teorije književnosti Nikole Miloševića, koji
je rekao da: „od stepena protivrječnosti jedne teorije zavisi hoćemo li i u
kojoj mjeri razlikovati u njenome sklopu psihičku i logičku ravan..., ali kad
imamo posla sa svijetom fikcije, sve ono što tvorac tog svijeta nije prilikom
umjetničkog oblikovanja saopštio ostaje u ravni privatne vizije samoga pisca“.
Rable bi duhovito rekao: „Ja, to je neko drugi.“ što u ovoj propagandnoj eri potrošačkog
društva, nažalost, zvuči racionalno.
No comments:
Post a Comment