KULTURA I UMJETNOST OLIMPIJE

Piše: Bratislav Bato Medojević 19. 02. 2012.

Tragom antičkih svetilišta:  Delfa, Egine, Akropolja, do susreta sa Olimpijom – hramom sporta i umjetnosti

Sportska takmičenja bila su dio ceremonijalnih svečanosti svetilišta

Odavno je prihvaćeno nepouzdano kazivanje antičkog istoričara Diodora, da su prve Olimpijske igre održane  776. god.p.n.ere, kada Grci otpočinju  kolonizaciju Sredozemlja i Ponta (Crnog mora). Mada, postoje mišljenja da su one nastale mnogo ranije  u kritsko-mikenskoj kulturi, ili  dolaskom Doraca na Peloponez u XI vijeku p.n. ere, i da su prije kolonizcije održavane svake godine.  

U početku su ova panhelenska takmičenja bila samo jednodnevno nadmetanje u trčanju ali su vremenom uvođene nove discipline. Pobjednici su kao nagradu dobijali granu divlje masline a u svom gradu posebne počasti. Ove atletske igre u Olimpiji imale su u kulturi antičke Grčke svoje posebno mjesto. Nekoliko mjeseci prije početka igara išli su glasnici po čitavom grčkom svijetu da objave Sveti mir radi bezbjednosti putovanja učesnicima takmičenja. U opštem primirju, kada su prestajala sva međusobna neprijateljstva, bile su glavna svetkovina svih slobodnih Grka, a kasnije i Rimljana koji nisu bili ukaljani nekim zločinom. Uslov je bio i polaganje zakletve da će se strogo pridržavati pravila takmičenja.

Da bi učestvovao u nadmetanju Aleksandar Makedonski je prvo morao dokazati da je Grk jer su mu to neki osporavali. Takmičio se u trčanju i bio je među prvima. Herodot navodi da su Eliđani učestvovanje na Olimpijadi nudili Egipćanima ali su oni to odbili zbog strastvenog navijanja publike samo za domaće takmičare, zbog čega su predlagali da takmičenja organizuju samo za strance a kriterij suđenja nisu dovodili u pitanje.

Postajala su i mnoga lokalna takmičenja širom Grčke. U Atini su se održavale tri atletske trke godišnje sa upaljenim bakljama u čast Atine, Hefesta i Prometeja. Na Kerameiku, ispod Akropolja, istočno od ulaza Akademije koja je bila posvećena heroju Akademu nalazio se oltar Prometeja Hefesta. Tu su takmičari, kako navodi Pausanije, od Timonove kule pretrčavali trg, da posle 6 stadija (1 100 m) stignu do Dipilona.  A na Panatenejski praznik održavan u slavu rođenja Atine, posle trke sa upaljenim bakljama  građani su imali pravo da istuku poslednjeg takmičara.

Male Panatenije su osnovane u Solonovo vrijeme a svetkovane su svake godine. Panatenijski agon (Velike Panatenije) se svetkovao svake četvrte godine u trajanju od šest dana i sastojao se u različitim sportskim disciplinama snage i okretnosti u kojima su bile uvrštene i starinske trke kočijama, gimnastika, nadmetanje u veslanju i muzičkom nadmetanju. Za euandriju pri takmičenjima dobila bi nagradu i fila koja je dovela najljepše i najsnažnije mladiće. Nagrade su bili: vijenci, tronošci i amfore ispunjene uljem sveštenih maslina. U Atini (kao pradomovini festivala) su postojala i mnoga druga takmičenja: literalna, pjesnička, dramska, komediografska, govrnička... A u Delfima su postojale zanimljive Pitijske igre u čast Apolona. U prvo vrijeme su održavane svake osme godine početkom septembra, zatim svake četvrte, a u rimsko doba opet svake osme. Pored utrkivanja kola i gimnastike takmičilo se u muzici i pjevanju, kao danas na Evroviziji. Pobjednici su za nagradu dobijali lovorov vijenac.

I vrijeme su mnogi računali po održavanju Olimpijskih igara. Sosikrat kaže za čuvenog skitskog filozofa Anaharsida da je došao u Atinu u vrijeme četrdeset i sedme olimpijade (592-589. g.pr.n.ere). Drakontu, atinskom zakonodavcu kasniji hroničari su odredili vrijeme njegovih političkih reformi upisujući ih u vrijeme trideset i devete olimpijade (624-621.god.).

Pandam Olimpijskih igara kod drugih naroda u starom svijetu jedino je moguće naći kod predaka Vergilija jer vodi porijeklo iz grada Mantui i legendama koje je oživio - Etruraca, za koje se tvrdi da su bliži kritsko-mikenskoj kulturi nego li Grčkoj i ako su u prapostojbini Lidiji, imali prisan odnos sa savezom grčkih Jonaca u Maloj Aziji.   Savez etrurskih 12 država na Apeninima, sa 12 gradova koliko ih je bilo, održavao je 27.  avgusta svake godine skupove svojih predstavnika blizu jezera Bolsena u hramu boga Voljtumne (ili Valj Tmuna,Voljtmana - po Varonu; rimski: Volturnus), kada je priređivano takmičenje u više disciplina, slično olimpijskom. Na tom takmičenju biran je vođa saveza. Što sve skupa, u mnogome, ukazuje na zajedničko porijeklo sportskih takmičenja - na prapostojbinu Krit i Mikenu čiji su narodi živjeli na tlu Evrope iako su potpuno strani duhu evropskih naroda jer vode porijeklo odnekud sa Orijenta. A Boga oluje Tešubu, kao jednog od glavnih, poštovali su i drevni Hetiti, poznati po brzim dvokolicama i njinim ratničkim takmičenjima u Maloj Aziji.

Istorijat i porijeklo svetkovine Olimpijskih igara

Olimpijske igre održavane su u čast  pobjede, mladalačkog i snažnog boga Zevsa nad ocem Kronom i titanima. Zevsa, koga je po legendi, Rea krijući rodila na Kritu, su personifikovali i podvizi njegovog sina,  heroja Herakla (rim. Herkulesa), poluboga grčke mitologije, koga je u Tebskoj Beotiji rodila krićanka Alkemina iz Argolide, pa su njegova herojska djela predstavljana i po Zevsovim hramovima. Primljen je među bogove kada ga je otac Zevs munjom i oblakom uzdigao na nebo i potom pomirio sa Herom. Postao je prije svega zaštitnik atletike i kulture. Vjerovalo se da je prenio pismenost iz Egipta u Grčku, pa su se u svim palestrama i gimnazijama nalazili njegovi žrtvenici sa statuama ili hermama. Od biljaka bila mu je posvećena maslina. Atina je bila prvi grad koji mu je ukazao božanske počasti. U Olimpiji je to stekao kada je  Kralj Elide, Ifit,  uspio nagovoriti Eliđane da svom  nekadašnjem neprijatelju  Heraklu počnu ukazivati počasti. Smatra se da je lik Herakla formiran u mikenskoj epohi, a neki istoričari dovode u pitanje i njegovo grčko porijeklo tvrdeći da su poslednjeg lidijsko-etrurskog cara Heraklida Grci poistovjetili sa Heraklom, što bi objašnjavalo i mitsko tumačenje porijekla Olimpijskih igara.  Bio je osnivač i učesnik Olimpijade, po jednom mišljenju, a  po drugom osnivač je bio Pelop, heros eponimus Peloponeza. Održavale su se svake četvrte godine od kada je, po nekim legendama, Herakle tako odlučio.

Pretpostavlja se da se i u svojoj dalekoj prošlosti nisu uvijek održavale. Neke legende govore da se Olimpijske igre nijesu održavale duže vrijeme kada je Elidom vladao kralj Ifit (potomak Oksilov) jer su se vodili građanski ratovi a harale su i mnoge bolesti na sve strane. Ifita je u Delfima posavjetovala Pitija da obnovi Olimpijske igre što je on i učinio, vrativši im nekadašnji sjaj. U početku se takmičilo samo u trčanju organizovanom na jedan dan. Već početkom VII vijeku p.n.ere, igre se reorganizuju i proširuju novim disciplinama sa trajanjem od pet dana, krajem ljeta u vrijeme punog Mjeseca. Prva dva dana činile su svetkovine prinošenja žrtava, a preostala tri takmičenja čiji se redosljed disciplina mijenjao vremenom.

U početku igrama je upravljao grad Pisa, a od 572. g. p.n. ere, Elida i Sparta. Takmičenja su nadzirali Helanodici, kako su se zvale helenske sudije, birane  među najboljim Elejcima. Pred početak takmičenja sudije i takmičari polagali su zakletvu pred kipom Zevsa Horkija.  Sudije, da će pravedno suditi; a takmičari, da će se pošteno boriti u skladu sa pravilima. Publika je dolazila iz svih krajeva Velike Grčke. Jedino je udatim ženama je bio zabranjen pristup.

Kao u Olimpiji - sloboda i jednakost uslovili su opšti razvoj

Kao po onoj Negoševoj: da je tiranstvu stati nogom zavrat najveće ljudsko dostignuće - govori i to da sve u Grčkoj doživljava preobražaj od zbacivanja tiranije 514. p.n.ere, kao preduslov za uvođenje demokratije kao sinonim slobode i jednakosti, ali  i kao podsticaj ere opšteg progresa. Tačnije, to zlatno doba je otpočelo u vrijeme  izgradnje Zevsovog hrama u Olimpiji, koja je trajala od 468. do 456. god. p.n.ere, posle koje počinje i Periklova vladavina Atinom.

Tada je u kulturi Velike Grčke nastalo i prisno prožimanje sporta i umjetnosti. O tome govore brojne skulpture atleta i motivi sa grnčarije. Atletske igre koje su se održavale u  u Olimpiji i u svojoj arhajskoj prošlosti  imale  su sve osobine profesionalizma. Grci su se time dičili pred ondašnjim narodima govoreći “da su zakoni po kojima se sudi za vrijeme olimpijskih igara najpravedniji i najbolji u cijelom svijetu”, što je svakako uticalo na stvaranje klime za pravedno društvo i uspostavljanje demokratije. Nisu prekidane ni kada su svi Grčki polisi pokoreni od strane Rima. Atinski sofista Irod Atik bio je u Rimu miljenik a imao je u Olimpiji, zapadno, u neposrednoj blizini legendarnog stadiona eksedru sofistei mecene, u kojoj su se vodile naučne i filozofske rasprave.

Ipak, civilizacijski Rim, bez svoje autentične kulture, preuzeo je u sportu samo grčko takmičenje dvokolicama, ali su inspirisani ovim takmičenjima stvorili varvarski okrutne gladijatorske borbe, kao “šou biznis” svog vremena. Olimpijske igre ukinuo je u hrišćanskom Rimu  car Teodosije I Veliki, pred kraj svoga života,  393. godine kao ostatku paganskog rituala, a obnovio ih je posle 1500 godina Pjer de Kuberten 1893. Prve moderne Olimpijske igre održane su u Atini 1896. Prekidane su za vrijeme prvog i drugog sv. rata (1916., 1940. i 1944).

Danas su Olimpijske igre internacionalno sportsko takmičenje koje okuplja gotovo sve države svijeta. Postale su dio tradicije čitavog čovječanstva sa mnogim drugim atributima koje je ova kultura iznjedrila.

Rodonačelnici evropske kulture i sportskog duha

Grčke države se po školama izučavaju najviše po ratovima, jer su u prošlosti stajale na braniku Evrope od Azijske invazije. Zato, mnoge  stranice istorije ispisane prošlošću drevne Grčke zauzimaju doktrine ratovanja  i ako ta herojska vremena nose u sebi i mnoge druge važne sadržaje duhovnog i materijalnog  razvoja i postojanja.  Tako je i slavna sportska kultura imala svoj razvoj i bila dio svakidašnjeg života kao čestica zdravog duha koja je nudila prirodan i zdrav način života, ali i budila mladalački polet i viteške nade u bolja samoostvarenja lišena svake profanosti kolotečina života, pa se povodom susreta sa Olimpijskim igrama u Londonu, radi cjelovitijeg utiska, trebamo priśetiti njenih početaka i duha vremena u kome su nastale, jer  je tada u opštoj duhovnoj svežini započinjalo i rađanje  jedne nove epohe, odnosno, kulture koja je iskristalisala univerzalne vrijednosti i tekovine života, i izgradila temelje zapadne civilizacije kao neprolazne vrijednosti čovječanstva, razumljive i prihvatljive svima. Olimpiji u tome pripada posebno mjesto jer je pokrenula mnogo šta, pa i umjetnost toga vremena, kroz koju se i danas može najbolje sagledati duh olimpizma, njegove vrijednosti i veličina.  Ona  je bila  i njen najbolji promotor. Danas to čine mediji.

Zapravo, rađanje te zapade kulture započelo je u predjelima Južnog Balkana, na granici između dva svijeta:  uvijek tajanstvene, u mudrosti drevne i bogate Azije i varvarski zaostale, ali, pune slobodarskog poleta, duhom mlade Evrope. U dodiru te dvije krajnosi rodila se nova, oplemenjena stvaralačka misao koja je izgradila monumentalni duhovni plato na kome će se razviti novi svijet, čitava zapadna kultura, umjetnost  i organizacija društva.

Najveći antički duhovni centri bili su promotori sporta i umjetnosti

Njeni prvi centri bila su svetilišta u Delfima, Egini i Olimpiji, a kasnije i u Atini, kojoj najviše duguju svoj procvat. I kao što je Partenon najbolje govorio o usponu ove kulture, tako i o njinom značaju i sveukupnoj uzajamnoj kulturološkoj vezi najbolje govore djela umjetnosti, kao vanvremenski spomenici ostvarenosti  jedne izuzetno bogate tradicije. Zato, da bi potpunije shvatili Olimpiju i duh vremena u kome je stvarana, treba se osvrnuti i na glavne karakteristike ovih svetilišta, odnosno  duhovnih centara antičke grčke  jer su u svojoj međusobnoj vezi iznjedrili i osmislili čitav jedan novi univerzum čija visoka i vrijedna ostvarenja i danas prožimaju svijet.

Delfi  su u Fokidi na padinama Parnasa, sjeverno od mističnog Korinta, i u njemu  se nalazilo najčuvenije svetilište Apolona okruženo sa riznicama mnogih grčkih polisa. Najveći ugled je imalo u razdoblju od VI do IV v. p. n. ere. Po vjerovanju Grka tu se nalazilo središte svijeta, a to središte je obilježavao Omfalos u Apolonovom hramu. Ali, postojao je i jedan drugi, iz vremena kada su Delfi bili posvećeni Gei (Geji).

Vajar Arhermos sa Hiosa (VI vijek  p.  n. e.) sa krilatom Nikom-Pobjedom  nagovijestio novi početak i ekspanziju grčke kulture. U Delfima su zabilježeni i prvi prelazi iz arhajske ukrućenosti i šablona u životnija izražavanja, pa i idealizaciju. Čovjek se našao u središtu kat’ anthropon i kat’ exohen (prema čovjeku i osobito), kao mjera svega, pa su i umjetnici pohrlili na atletska takmičenja da traže idealan odraz ljudskih proporcija  i božanstvenu iskru u duhu i liku. Čovjek je poprimao idealne osobine božanstava a božanstva ljudske. Stadioni za vježbanje i takmičenja postali su i svojevrsne likovne akademije na otvorenom prostoru. Pored fizičke građe modela atletska vježbanja i takmičenja pružala su i upečatljive trenutke kontrasta u rivalstvu i uzajamnim suprotnostima psihičkih tenzija i  fizičkog stanja atletskih takmičara, što je zasigurno umnogome pomogalo umjetnicima da jasnije iskristališu kinesis (kretanje i promjena) i uobliče važne trenutke događaja. Individualizovan fizički pokret je počeo izražavati i psihološki izraz. U umjetnosti su po prvi put iskazane istorijski realne scene mitološke simbolike sa životno jasnim individualno snažno uobličenim psihološkim vezama svih aktera u jednoj kompoziciji.  Izražajna, čvrsta, životna realnost držala je sve na okupu. U realnosti savršenih propocionalnosti  tražio se estetski jasno izdefinisan trenutak  kao čin idealnog stanja, bilo da je riječ o jednoj skulpturi ili grupnoj kompoziciji. Kao raskid sa arhajskom prošlošću i veza sa Orijentom po prvi put je potpuno savladana složenost kontraposta u svoj svojoj veličini. Atlete su za to bili najzahvalniji i kao modeli i kao akteri događaja. Krunu idealizacije realizma koja je zračila otmenom uzvišenošću činila su djela Fidije na Partenonu. Prve idealizacije u slikarstvu uradio je Polignot sa Tasosa čija su djela uticala i na vajarstvo toga doba (kao što je u dramaturgiji snažan uticaj odigrao Eshil, ili Pindar u poeziji). Oni su bili glavni vjesnici nastupajuće zlatne ere. Po njegovim slikama  Pisijanktov trem u Atini kasnije će dobiti naziv „šareni trem“ („stoa poikile“), od čega potiče termin  stoicizam, jer je u njemu Zenon održavao simpozijume. Pored njega radili su i znameniti slikari: Pauson, koji je bio poznat po tome što je karikirao likove i Dionisije koji je bio tipični realista. U Atinu oko 430. g.pr.n. ere dolazi i slikar Zeuksid iz Herakleje koga je Aristotel smatrao savršenijim od Polignota.

Brzi razvoj podrazumijevao je  raskid sa prošlošću koja je imala mnoge osobitosti Orijenta kojih primjetno ima i kasnije u nekim arhitektonskim zdanjima, poput Periklovog odeona (odeiona). A kao slikovit primjer promjena u  razvoju opšte grčke kulture treba pomenuti i važna svetilišta na Egini. Ona je ostrvo između Atike i Peloponeza. U njoj se nalazio i Afajin hram, jedno od najstarijih svetilišta Grčke. Ona se smatra najstarijim antropomorfnim božanstvom čiji se kult poštovao još u paleolitu. Razvojem kulture vremenom su njeni hramovi postali rijetkost. Zna se da je sličan postojao i na Akropolju, ali su od njega izgubljeni svi tragovi. On je interesantan po tome što pokazuje jasnu vezu sa kritskom kulturom. Rađen je u dorskom stilu koji vodi porijeklo iz Egipta XVI vijeka pr. n. ere, odnosno Tebe iz vremena Hatšepsut. Afaja je grčko ime za glavnu boginju Krita Diktinu, koja se kasnije poistovjetila sa grčkom Artemidom i Velikom Majkom (Magna Mater Deorum). Njen kult se poštovao u Maloj Aziji i Egiptu, a na Kritu je ostala kao zaštitnica ribara.  Preko kritsko-mikenske kulture prešla  je u Grčku, zatim u Rim, da bi se u hrišćanstvu neki njeni atributi inkomporirali u liku Bogorodice.

U Egini je postojala vajarska škola sa mnogim proslavljenim vajarima, nama malo poznatim. Znamo za neka njina imena: Smilis, Teopropos, Onatas, Kalon i Glaukijas. Mada su nam nepoznata njihova djela pretpostavlja se da su najviše radili statue pobjednika sa takmičenja, što su radili i umjetnici iz raznih dijelova Velike Grčke, među kojima se izdvaja livac Klearhos i vajar Pitagora čija je skulptura „Heniohos“  (Kočijaš) bila postavljena u Delfima. Pitagora iz Regiona je u svojim djelima spajao osobitosti Mirona i Polikleta, a po izraženom psihološkom senzibilitetu svojih skulptura upoređivali su ga i sa Fidijom.

Čuvena Maratonska ravnica, udaljena od Atine oko 40 km  je u sportskom svijetu poznata  po Filipidu, koji se posle pretrčanih 42,192 km, da bi saopštio atinjanima radosnu vijest, od iscrpljenosti srušio mrtav. Simbolično se u njegovu slavu održavaju Maratonske trke kao jedne od najtežih atletskih disciplina. A zbog Miltijadove veličanstvene pobjede na Maratonu (12. septembra  490. p. n.e.) u Egini je kao priznanje Atinjanima za veliko požrtvovanje u borbi protiv Darija podignut  hram zahvalnosti boginji Atini, odnosno Atinjanima, koji su Grčku i Evropu spasili od Persijske invazije. Djelovi ostataka ovog hrama nalaze se u Minhenskoj gliptoteci. Interesantan je kao ilustracija dobrog primera ekspanzivnog razvoja Grčke kulture,  jer se smatra prekretnicom  u oslobađanju od stroge arhajske ukočenosi i simetričnosti u kompozicijama na frontalitetima. Hram se radio i dorađivao dugih dvadesetak godina i njegovi kompozicijski reljefi najbolje pokazuje nastale promjene u razvojnom toku plastike, kvaliteta idejnih rešenja i duhovnih promjena koje je sa sobom nosila sloboda ideala. Na figurama tog hrama je vidno podržavanje „egineta“  sa arhajskim izgledom i orijentalnim odlikama plastike. Hram je  sagrađen od krečnjaka porosa i predstavlja sintezu zrelog dorskog stila sa jonskom plastikom.

Uticaji razvoja

Ipak, najviše su atletska takmičenjima  u Olimpiji podražavala mladalački i svjež duh Velikog Grčkog svijeta u stalnom nagovještaju buđenja pravednijeg društva. Taj VIII vijek p. n. ere naziva se arhajsko doba, a započet je dolaskom  Doraca na Peloponez u XI vijeku. Međutim sav taj period bez obzira na svoju starost i danas zrači mladalačkom svježinom, idealima, pregnućem  i najvećim vrijednostima života. Sloboda je u svakom pogledu postala simbol najvećeg ličnog i drušvenog samostvarenja. Tada su jednakost, humanost i etika po prvi put dočekale slavu. Na tome se umnogome duguje i Atini.

Olimpijske igre pratili su brojni likovni stvaraoci i zahvaljujući njima ovjekovječena su djela koja veličaju  značaj i slavu ovih plemenitih nadmetanja. Po njinim veličanstvenim ostvarenjima nam je danas poznat duh u vremena u kome su nastale, iako su imena slavom ovjenčanih atletičara izblijeđela. Demokratskoj Atini u tome pripada posebno mjesto jer je svojom snagom akumulirala kreativnu energiju iz čitavog grčkog svijeta, postajući time u helenskom svijetu najvažniji kreator svih budućih dešavanja.  Tada su, kao nikad prije, rađane  plejade ličnosti iz svijeta filozofije, umjetnosti, kao i državnika i vojskovođa koji su ostavili čovječanstvu do današnjih dana univerzalne primjere ljudske genijalnosti. Uz olimpijska takmičenja uslijedila je demokratija čije je prve temelje ustanovio Solon (VII vijek p. n. ere) koji je kao zakonodavac ukinuo oligarhiju i uspostavio „staru demokratiju“. Sličan događaj se odigrao i 508. g. pr. n. ere kada su posle obaranja vlasti  Pisistratida i njinog progonstva od Agarista donešene Kleistenove ustavne reforme kao stvarni uslov za uvođenje demokratije.  Atinjani su prvi srušili tiraniju 514. pr. n. ere, koja je kao način vladanja preuzeta sa Orijenta.

Prvim tiranoubicama podigli su spomenik na vrhu Akropolja 510. god. p. n.ere, koji je stajao kao svetionik za čitav grčki svijet. Zbog toga se može sa sigurnošću reći da je tada otpočelo vrijeme humanizma i renesanse prije Humanizma i Renesanse. Ovu bronzanu kompoziciju koju je uradio vajar Antenor, Kserks je pri osvajanju Atine (480. god. p. n. e.) odnio u Persiju, nadajući se da će sa njom odnijeti i njen slobodarski duh. Atinjani su po nalogu Kimona, Miltijadovog sina koji je na Maratonu izvojevao pobjedu nad Persijom, odmah  podigli novu skulpturu Tiranoubica od vajara Kritiasa i Nesiotesa. Kasnijim osvajanjem Persije od Aleksandra Makedonskog  ukradena skulptura Antenora  je vraćena  i opet postavljena na svoje mjesto da bi pobjednički stajala pored kasnije skulpture kao dragocjen putokaz ka osvajanju slobode.

U to vrijeme bili su poznati i vajari Hegijas; zatim Kalamis - poznat kao livac u bronzi koji je najčešće radio atletske  takmičare i konjanike; Alkamenes stariji i Hagelades (ili Hageladas) iz Argosa, čija djela su nam poznata samo po kopijama od vajara Stefanosa, osim bronzanog Zevsa sa munjom (po nekima Posejdona) tj. Zevs sa Evbeje koji se pripisuje i Kalamisu. Hagelades je značajan i po tome što je bio učitelj najvećim vajarima klasične grčke umjetnosti: Mironu, Polikletu i Fidiji. Miron je Atičanin iz Eleuterije a najvećim dijelom je radio u bronzi i najbolje izražavao pokret.

Sačuvana je kopija njegovog nestalog originala „Diskobolosa“, koja predstavlja “neprevaziđeni sinonim stabilnosti u akciji”. Najbolja kopija njegovog Diskobolosa je Diskobolos Massimi koji se čuva u palati Lancellotti u Rimu. Odlivci ove kopije krase mnoge sportske objekte širom svijeta. (Mironov najpoznatiji a i najbolji naslednik je Praksitel, što dokazuje njegova skulptura Hermesa Olimpijskog.) O kakvoj je vajarskoj veličini riječ  govorili su mnogi pisci nadahnuti njegovim djelima. Zabilježeno je da je Miron izvajao  skulpturu jedne junice koja je u svoje vrijeme važila za nevjerovatno realstično vajarso djelo. Mnogim pjesnicima je bila inspiracija: Pliniju starijem, Antipateru, Ovidiju, Dioskoridu. Koliko se dosegao realizam u umjetnosti najbolje govore mnogi napisani epigrami o njoj. Jedan nepoznati pjesnik je ovo zapisao: „Iako od bronze, ova junica lijepih rogova mogla bi da pušta glas od sebe da joj je Miron napravio jezik.“ Anakreont je u jednom epigramu posvećenom njoj napisao: „Pastiru, napasaj podalje svoje stado, jer se plašim da ne pođe za njim Mironova junica, koja mi izgleda kao da je živa.“ Plinije je govorio da je Miron prvi prikazao stvari onakve kakve su u stvarnosti.

Hageladesov učenik Poliklet iz Argosa je radio u bronzi i prvi je teoretičar skulpture u grčkoj umjetnosti. U svom teorijskom  djelu „Kanon“  govorio je o  proporcijama i harmoniji ljudskog tijela.  To saznajemo iz  zapisa Plinija jer  je njegovo originalno djelo zagubljeno, ali ove svoje  teorijske poglede Poliklet je primijenio na skulpturi atlete Doriforosa, koje je poznato i pod imenom „Kanon“. Duševno stanje atlete pred nastup je zanemario jer se fokusirao samo na formu i ritam koji su podrazumijevali preciznu i realnu proporcionalnost. I ovo izuzetno djelo nam je poznato po njegovoj kopiji.

Kopija koja se smatra  najuspjelijom je pronađena u Pompeji i napravljena je od mermera. Treba reći i to da su kopije rađene iz komercijalnih razloga i da su ih uvijek radili lošiji majstori, tako da nam ipak  ostaje nepoznata stvarna izuzetnost originala. Polikleta je Plinije izjednačavao i sa Fidijom jer ga je predstavljao kao dobrog majstora toreutskih vještina, ali su nam takva njegova djela ostala potpuno nepoznata. Pored ovih izrazitih individualaca koji su svojim duhom unijeli novine u grčkoj umjetnosti  klasiku helenskog vajarstva predstavlja i Lisipov Apaksiomenos. Poznati su i  vrsni vajari iz raznih perioda grčke umjetnosti: Kefisodot, Skopas, Kresilas, Paionios, Alkamenes, Leohares, Diapos...

Olimpija – hram sporta i umjetnosti

Svetilište, drevna istorijska Olimpija u Elidi je ostvarila Veliko djelo. Nekada je taj revolucionarni duh olimpizma  okupljao  čitav grčki svijet a danas cio svijet. U pitomoj mediteranskoj klimi, u dolini  kroz koju su proticale Alfeja i Kladeja, Olimpija je još u VIII vijeku p. n. ere ukazala  na ispravan  smjer za individualan i opšti društveni razvoj. Ona je oplemenjivala mnoge zajedničke sadržaje života i podsticala sve kreativne i stvaralačke snage naroda. Olimpija je pored sporta bila i hram umjetnosti. Pored atleta ovđe su se svojim djelima predstavljali i takmičili svojim talentom pjesnici , dramski pisci, glumci, govornici, filozofi, arhitekte, umjetnici. U Olimpiji se odigravala promocija svih najviših duhovnih i materijalnih dostignuća Velike Grčke. Primjer  opšte uspješne saradnje umjetnika raznih oblasti je i Zevsov hram, čija je statua Zevsa bila uvrštena u sedam svjetskih čuda antičkog vremena. “Olimpija je prva pomirila klasični dorski mir sa nemirnom jonskom dinamikom”, poslije čega je taj sinkretizam odmah nastavljen i na Akropolju u vrijeme Perikla. Taj dobro promišljeni dodir stilova je stvorio  harmoničnu sublimaciju dorsko-spartanskog konzervativizma i jonsko-atičke slobode koja je iznjedrila na svom vrhuncu zreli grčki stil u umjetnosti. Ova pojava sinkretizma „dorske arhaičnosti i jonske nemirne svežine“ u Olimpiji je ostvarena na kompozicijama  frontona i ukrasnim metopa glavnog Zevsovog hrama.

Prošlost Olimpije

Prvobitno se u Olimpiji,  u mikensko doba poštovalo veliko žensko božanstvo Gea (Geja) i njena ćerka Temida koja je u Delfima davala proročanstva koja je naslijedila od svoje majke. Govorilo se: „Ko povrijedi Temidu taj narušava zakone i pravdu”. Otud i na početku visoko profesonalni odnos svih svjetkovina u ovoj oblasti i realno-ravnopravnog  ustrojsva suđenja na takmičenjima. Tada su uspostavljeni kultovi lokalnih herosa Pelopa i Hipodamije , kao i ceremonija sportskog takmičenja kao inicijacija jednog dramatičnog događaja iz legende a koji se dogodio upravo u Altisu.

Sveti gaj Altis  bio je uokviren zidom u kome je  podignuto svetilište posvećeno Pelopu. Na sjevernoj strani, u podnožju Kronovog brežuljka kao najljepša dostignuća toga vremena nalazili su se jedan za drugim u pravilnom nizu minijaturni hramovi  „in antis“, koji su imali svrhu riznica grčkih polisa u kojima su čuvani dragocjeni votivni darovi. Kasnije su u altisu i oko njega podignute i ostale građevine: Filipeon u obliku okruglog tolosa preuzetog iz mikenske kulture, odnosno, Male Azije; prihvatilište za goste - Leonidajon, pritaneon ( pritaneion), zdanje demokratske institucije, u kome su pritani, predstavnici fila čiji je mandat trajao trideset dana, vodili državne poslove kao najviši funkcioneri. To su mogli raditi, na smjenu, svi pošteni građani jer je svaka ispravnost podrazumijevala zdrav razum; buleuterion (zgrada u kojoj su se održavali sastanci predstavnika grčkog naroda); Pelopsov heroon, oblika apsidalnog buleuteriona i Metroon, hram posvećen “Velikoj Majci bogova” u obliku jednobrodng peripterosa. Tu su i eksedre, dvorane u kojima su obrazovani građani vodili naučne i filozofske rasprave. Istočno od eksedre sofiste i mecene Iroda Atika nalazio se legendarni  stadion.

Suprotno od njega , zapadno od Altisa uzdizala se palestra (vježbalište), koja je u antičko vrijeme bila najveća sportska građevina. Sredinom VII v. pr.n. e. sagrađen je od drveta i prvi Herin hram. Od 468. do 457. god. p. n. ere građen je čuveni hram posvećen Zevsu sa motivom Pelopa u timpanonu, koji je zauzimao centralno mjesto  zelenilom bogatog vrta  Altisa, jer je i sam Zevs svoje djetinjstvo i mladost provodio u šumama Egeona. Sredinom V vijeka i starom stadionu date su monumentalne razmjere. U rimsko doba Altis je uvećan, a stara kapija je zamijenjena monumentalnim propilejima. Čitav prostor božanskog vrta i međuprostor svih građevina okolo njega bio je ispunjen žrtvenicima i ukrašen skulpturama mnogih  vajara: Hageladesa, Peonija iz Mende, Aristomedona, Glaukosa.

Hram Zevsa Olimpijskog

Arhitekta Zevsovog hrama bio je Libon iz Eleje. Izgrađen je od porosa a sva plastična dekoracija od paroskog mermera. Njegova osnova je debljine 4 metra, tako da je sačuvana do danas. Sagrađen je kao dorski heksastilni peripteros sa 6 X 13 stubova. Dug je nešto više od 64 metra a širok je oko 28 metara. Stubovi su rađeni sa 20 kanelura i visinom od 11 modula. Hram se sastojao od pronaosa, cele i opistodoma. Celu su činila dva reda dvostrukih stubova podijeljenih na tri broda. Srednji brod je bio prostorno širok, dok su bočni bili uski. Slikarska dekoracija zidova cele pripisuje se Panenosu.

Postoje i Pausenijevi periegesami u kojima je  zapisao da je autor timpanonskih kompozicijskih skulptura na istočnom timpanonu bio Peonije iz Mende, a na zapadnom timpanonu Alkamenes Stariji. Metopski reljefi su bili podijeljeni na 12 pravouganih polja sa isto toliko predstavljenih Heraklovih podviga. (Važnost ovog broja bila je izražena i kod Etruraca.) Neki od ovh reljefa se nalaze izloženi u muzeju u Olimpiji a tri u Luvru. Ovi reljefi su sačuvali neke arhajske odlike u izrazu lica, tretmanu kose i brade, ali su imali i životniju dinamiku u tretiranju ljudskih figura koja ukazuju na uticaj Polignota. Najvažniji sadržaj unutrašnjosti hrama  bila je Fidijina hriselefantinska statua Zevsa koja se nalazila u prostoru velikog broda.

Pored uspješnog arhitektonskog sinkretizma stilova ovaj hram u Olimpiji se po mnogo čemu smatra u najbolja ostvarenja cjelokupne grčke kulture, u prvom redu po remek djelima skulptorskih kompozicija u frontonima. Na njima je prikazana realistička ilustracija istorijskih događaja sa mitološkom tematskom simbolikom, poput onih poznatih iz Homerovih epskih poema. Na glavnom istočnom timpanonu vajar Peonije je prikazao scenu iz jednog mita koji se odigrao u Altisu same Olimpije.

Taj mit govori o Pelopsu, heros eponimusu Peloponeza po kome je Peloponez i dobio ime. On je plemeniti sin zavidnog Tantala. Po legendi, njemu je Zevs ponovo udahnuo život koji mu je otac oduzeo, dok je Tantala osudio na pakao i vječito proklestvo. Pelops traži od sina surovog Aresa, tiranina Pise (Pize) Ojnomahosa (Enomaja), za ženu njegovu kćerku Hipodamiju. Sebični i lukavi Ojnomahos ne strahuje toliko za svoju kćer koliko za svoj život, jer mu je neko proročanstvo proreklo da će mu budući zet oduzeti i život. On Pelopsu zakazuje sportski dvoboj u kojem obećava dati kćer ukoliko bude poražen. Na frontonu istočnog timpanona je predstavljena scena kada se oni nalaze na atletskoj stazi, prije takmičenja kvadrigama (kola sa četiri konja), poput arhetipa koji personifikuje mladalačke težnje za ljubavlju, ugledom, slavom  i čašću. Inspirisane ovim mitom, kasnije će mnoge evropske bajke opisivati vitezove koji se bore za ruku princeza u svome kraljevstvu. Tako će lik  lijepe Hipodamije ostati ovjekovječen za sva vremena,  jer „Samo ko može stvarno voljeti, samo je taj čovjek“ - rekao je Kjerkegor, kao conditio sine qua non (uslov bez koga se nemože) postići ni slava. Kao u životu, uvijek na kraju pobjeđuje mladost i neminovnost pravde koja je i na ovom timpanonu predvidljiva u ovjekovječenom uspjehu koje oličava prisustvo Zevsa u centru frontona.

Ovu kompoziciju timpanona čini 21 lik. Tu je i  Hipodamija koja sa sjetom, zamišljeno stoji pored Pelopsa,  i sa nadom gleda u njegovu kvadigru, dok bespomoćni tiranin Ojnomahos, kao peisithanatos pored Prozerpine, stoji tužan sa svojom ženom Steropom, naslućujući svoj neuspjeh. Opšte ćutanje otkriva gromoglasnu suštinu istine jedne ljubavi nasuprot ljudskog mizerluka. U uglovima timpanona su i figure koje personifikuju ambijentalnost u liku Alfeja i Kladeja koji opušteno iščekaju početak takmičenja.

Opšte je mišljenje da je zadivljujuće uhvaćen trenutk realnosti na ovom timpanonu koji predstavlja sukob tragičnosti i trijumfa, poput Mironove kompozicije Atine i Marsijasa.  Ispod  plašta opšte fizičke opuštenosti koju čini ćutanje i mir eleatskog nepokretnog bivstva, intenzivno prodire  psihička napetost koja nagovještava  akciju i epilog drame. Ipak, sve je predodređeno zakonima etike jer je nagovještena  pobjeda mladosti i poleta u liku Zevsa koji nagovještava da je Ojnomahosovo doba je već prošlo a Pelopsovo nastupa sa najdragocjenijim težnjama života. Ova kompozicija je bila divan podsrek svim nastupajućim atletama. Ovom temom su se bavili i najveći grčki dramaturzi poput: Eshila, Sofokla i Euripida.

Za razliku od mirnog istočnog timpanona na kome je predstavljen Zevs, zapadni timpanon prikazuje sukob plemenitosti i divljaštva u kome je sportsko nadmetanje zamijenila borba herojskog požrtvovanja na život i smrt. Na njemu je predstavljen Apolon i kentauromahija kao burno poprište bitke između tesalskih Lapita i Kentaura koji personifikuju uljeze neobuzdanih strasti, velike fizičke snage i nagona koji uništavaju grčku mladost i otimaju mlade nevjeste.

Najvažniji sadržaj unutrašnjosti u dorskom peripterosu ovog hrama  bila je Fidijina hriselefantinska statua Zevsa. Fidija se smatra najboljim grčkim vajarom čija djela krasi unutrašnji mir, otmenost i snaga prikrivene dinamike. Rađena je, vjerovatno poslije Atine Partenos, između 436. i 432. god. p. n. ere. Pored njega, tih godina,  uradio je za Olimpiju i skulpturu Anadumenosa. Zevs Olimpijski je predstavljen kako sjedi na svom preijestolu napravljenom od slonovače i crne abonosovine, dekorisane zlatom. Na manjim površinama naslona za leđa i ruke, uz prisustvo sfingi, vodile su kola krilate Nike, Hore i Harite.

A, na većim površinama izvajani su podvizi Herakla, tragedija Niobida i amazonomahija. Na samoj plinti ovog prestola predstavljena je i Afrodita kako se rađa iz morske pjene dok je prihvata Eros a kruniše Pejta. Ta scena se odigrava pred očima bogova sa Olimpa. Prijesto je urađen vješto i raskošno sa vajarskim i zlatarskim dekoracijama  da je predstavljao sam za sebe pravo remek-djelo zanatstva. Zevs je u desnoj ruci držao Nike, a u lijevoj skiptar napravljen od plemenitih metala i dragog kamenja na čijem se vrhu nalazio orao raširenih krila. Izuzev brade i kose tijelo je izvajano od slonovače. Plašt urađen o finog zlatnog lima se sa lijevog ramena blago spuštao prema bedrima otkrivajući torzo. Od zlata su bile urađene i sandale ovog božansva. Smatra se da mu je za ukrašavanje ove skulpture pomagao njegov brat, slikar Panainos koji je polihromijom pojačavao efekte draperije i cizelator i vajar Kolotes. Prema zapisima Plinija, Kolotes nije bio samo Fidijin učenik već i pomagač pri izradi ove statue. Filozof, stoik, Epiktet je rekao da je „prava nesreća umrijeti a ne viđeti takvu čudesnu ljepotu“.

Ovako predstavljen Zevs se razlikovao od svih dotadašnjih. Homerov Zevs izbacuje munje svojim strašnim pogledom. Tu njegovu strogost su isticali mnogi vajari poslije njega. Ali Fidijin Zevs ne drži munje ni u svojim rukama, niti mu lik isijava bilo kakvu strogost ili širi strah, već blagost, mir i spokojstvo. Dion iz Pruse („Zlatousti“) za njega kaže  da je on „bog mira, savršeno blag, darivalac postojanja i života i sviju dobara, opšti otac, i spasilac, i čuvar svih ljudi“. Jedan epigram iz Analecta govori ovako o Fidijinim Zevsu: „Bog je sašao na zemlju da ti otkrije svoje lice, ili si ti, Fidija, uzdigao se na nebo da ga tamo vidiš.“ Novoplatoničar Plotin je zapisao: „Fidija je izvajao svog Zevsa ne inspirišući se nikakvim stvarnim modelom. On ga je zamislio onakvim kakav je bio, ako bi pristao da se pojavi pred našim očima.“ Ovaj Fidijin Zevs je postao simbol mira razumljiv svakom čovjeku jer je u njega unio čitav svoj um i sce, „spustio je bogove među ljude, a ljude uzdigao prema bogovima“. Ove njegove osobine boga prihvatiće kasnije hrišćanstvo, kao što će i sam njegov izgled biće prenešen u liku Hrista Pantokratora na mnogim mozaicima, ikonama i freskama od prvih dana hrišćanstva., kao što je i kasnije u Manastiru Kaisarijani na planini Himet u Grčkoj.